کتاب‏شناسی جهانی قرآن کریم، حاوی معرفی کتاب‏شناختی یا چکیده‏دار در حدود 9500 کتاب است که در بیش از 6 زبان (فارسی، عربی، اردو، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و...) به صورت ملموس و در کتابخانه‏های تخصصی قرآنی مشاهده و گزارش شده‏اند. این مرجع عظیم 4 جلدی (رحلی) علوم قرآنی را به رشته‏های مختلف تقسیم کرده، و هر اثر را با چکیده یا بی‏چکیده، در ذیل موضوعش معرفی کرده‏اند. جلد چهارم ویژه انواع فهرست‏هاست. این اثر زیر نظر جناب احمد مسجد جامعی، با همکاری بیش از 30 نفر از ویراستاران و کتابنامه‏نگاران و فهرست‏سازان از سوی خانه کتاب قم به مناسبت یازدهمین نمایشگاه بین‏المللی قرآن، در سال 1382 منتشر شده است.

کتاب‏ها علی‏الاصول به دو تقسیم عمده تقسیم می‏شوند: 1) داستانی که خود انواع و اقسام دارد؛ 2) غیرداستانی که طبعا تحقیقی است (قطع نظر از سطح و عمق تحقیق، تعلیم یا اطلاع‏رسانی). کتاب‏های نوع اول جزو هنر ادبیات، بلکه یکی از برجسته‏ترین انواع آن‏هاست. توسعا شعر و نمایشنامه و فیلمنامه را هم باید جزو آن شمرد، یعنی آنچه امروزه ادبیات داستانی گفته می‏شود به اضافه ادبیات منظوم و منثور کهن (کلاسیک). اما کتاب‏های نوع دوم یا تحقیقی / تعلیمی اطلاع‏رسان، طبق شیوه و روش و محتویات و موضوع می‏تواند انواع و اقسام تقسیم‏بندی‏ها را داشته باشد. ولی باز یک تقسیم‏بندی دوگانی مهم داریم. کتاب‏های تحقیقی یا مرجع است، یا عادی و متعارف. کتاب مرجع (بارزترین و یکی از کهن‏ترین و مهم‏ترین و مفیدترین انواع آن فرهنگ‏های لغت، و یکی از ساده‏ترین آن‏ها دفترهای راهنمای تلفن یا راهنمایی‏های شغلی مثلاً راهنمای نشریات، یا ناشران، یا نظایر آن) کتابی است دربردارنده اطلاعات، با حوزه و گستره خاص، که نظم آن مثل کتاب عادی نیست و لذا برای خواندن سراسری مانند تاریخ یا داستان نیست، بلکه موضوعی یا الفبایی یا سنوی (کرونولوژی‏وار) است و برای رفع نیاز علمی یا اطلاعاتی، به آن مراجعه می‏شود. و خودِ الفبایی بودن ــ فی‏المثل یک کتاب لغت عربی ــ می‏تواند چند شکل داشته باشد. یا ماده و ریشه کلمه را مبنا قرار دهد. سپس به آن‏ها نظم ابجدی یا ابتثی بدهد، یا قطع نظر از ریشه، آغاز شکل مکتوب کلمه را مبنا قرار دهد. مثلاً «مکتوب» را در «م ک ت و ب» بیاورد نه در «ک ت ب» که ماده و ریشه اصلی و غالبا ثلاثی آن در زبان عربی است. نوع دیگر از فرهنگ‏های لغت عربی یا فارسی حرف آخر کلمه را مبنای الفبایی کردن قرار می‏دهند. چنان که فی‏المثل لغت فرس اسدی طوسی (تصحیح استادان دکتر فتح‏اللّه مجتبایی و دکتر علی اشرف صادقی در دهه اخیر)، تألیف قرن پنجم هجری، یا القاموس المحیط مجدالدین فیروزآبادی (تألیف قرن هشتم هجری، و دارای تصحیح‏ها و طبع‏های مختلف در عصر جدید) این گونه‏اند. این قاموس چندان خوش تدوین بوده و مقبول طبع مردم صاحبنظر واقع شده که نام آن یعنی قاموس به معنای فرهنگ لغت و واژه‏نامه تداول بسیار یافته است. چنان که به عنوان مثال قاموس قرآن اثر استاد سیدعلی اکبر قرشی ــ قرآن پژوه نامدار معاصر ــ در عنوانش همین کلمه قاموس را دارد.
کتاب‏های مرجع شاید برحسب شکل و شیوه و روش و موضوع به پیش از صد نوع بالغ باشد (مثلاً کتاب‏های لغت خود به تخصصی و عام تقسیم می‏شوند. بعد کتاب‏های لغتی که «مترادف‏نامه»اند، یا «متضادنامه»، یا یک زبانی، دو زبانی (از هر دو سو)، یا چند زبانی (با فهارس یا نظام از هر چند سو) آن وقت فی‏المثل مربوط به گیاه‏شناسی‏اند که آن هم به انواع گیاهان از جمله گیاهان دارویی و غیره تقسیم می‏شود، و همین طور ملاحظه می‏کنید که فقط فرهنگ‏ها چه دامنه وسیعی دارد.
در میان کتاب‏های مرجع، یکی از کهن‏ترین آن‏ها که از فرهنگ لغت ــ که شایع‏ترین آن‏هاست ــ قدمت کمتری ندارد، کتاب‏شناسی یعنی کتاب‏های حاوی معرفی مشخصات و محتویات، و نیز مؤلف / مترجم / مصحح کتاب‏ها. و این کتاب‏شناسی‏ها خود چندین و چند شکل و شیوه دارد. گاه دربردارنده همه انتشارات یک کشور است که به آن کتاب‏شناسی ملی می‏گویند و ما هم سال‏هاست که پس از طی فراز و نشیب‏ها، پس از سروسامان‏گیری کتابخانه ملی‏مان آن را، حتی در حد روزآمد فراهم آورده‏ایم (به روز، یا فقط اندکی عقب‏تر از روز که قابل اغماض است). این گونه کتاب‏شناسی‏ها در عصر جدید می‏تواند هفتگی، ماهانه و سپس از ادغام آن‏ها سالانه جمع و تدوین و طبع و نشر شود. همچنین در عصر جدید هم می‏تواند: صورت کتابی به شیوه کلاسیک باشد و هم روایت و رسانه الکترونیکی داشته باشد، یعنی نرم‏افزار لوح فشرده باشد، چنان که کتیبه را ــ تاکنون 4 شماره ــ خانه کتاب، از ادارات زیر مجموعه فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر می‏کند.
کتاب‏شناسی‏های دیگر به نوعی محدودیت و حدوحصر دارند، یعنی یا به موضوعی خاص، یا شخصیتی خاص، یا برهه‏ای از زمان یا قید دیگری مقید می‏شود. نیز می‏تواند دارای شرح و معرفی باشد یا نباشد. می‏تواند مجموعه‏ای از رجال‏شناسی و کتاب‏شناسی باشد که کهن‏ترین آن و یکی از نوادر میراث علمی اسلامی ـ ایرانی و بلکه جهانی فهرست ابن ندیم است که بیش از یک‏هزاره از تألیف آن می‏گذرد، در عصر جدید، به همت استاد رضا تجّدد هم متن اصلی آن بر مبنای کهن‏ترین نسخه‏های بازمانده از آن تصحیح و هم متن مصحح به فارسی امروزی شیوایی ترجمه شده است.

قرآن پژوهی که اعم از علوم قرآنی است (شرح این معنی خواهد آمد) یکی از پربارترین رشته‏های پژوهش در حوزه اسلام‏شناسی به معنای وسیع آن است. اسلام‏شناسی غیرمسلمانان در چند قرن اخیر، یکی از فعال‏ترین شاخه‏های شرق‏شناسی (خاورشناسی / استشراق) است. اسلام‏شناسی مسلمانان که از عهد نزول وحی و بعثت حضرت ختمی مرتبت (ص) آغاز شده، سال به سال و ماه به ماه و حتی روز به روز رشد شتابان و نقشِ نمایان در حیات اجتماعی حدودا 55 کشور اسلامی دارد.
علوم اسلامی که طبق رده‏بندی‏های جدید جزو علوم انسانی است دو شاخه بزرگ نقلی و عقلی دارد. بعضی از مهم‏ترین رشته‏های نقلی آن عبارت‏اند از علوم زبانی (از صرف‏ونحو گرفته تا فقه‏اللغه و واژه‏نگاری و علوم بلاغی)، سیره‏نگاری (که هم جزو تاریخ است، و هم جزو حدیث)، حدیث، تاریخ. همچنین بعضی از مهم‏ترین رشته‏های عقلی علوم اسلامی عبارت‏اند از فلسفه (که البته فرق‏های فارق با حکمت قرآنی دارد)، کلام، اصول فقه. و بعضی از علوم اسلامی هستند که بینابین یا آمیخته از عقلی و نقلی‏اند مانند علوم قرآنی، و فقه که این دو به اضافه حدیث و البته طی مقدمات بسیاری از علوم زبانی و نقلی دیگر اساس استنباط احکام به مدد ادله / منابع چهارگانه کتاب (قرآن)، سنّت (حدیث قولی و فعلی)، عقل (و به قول اهل سنت: قیاس) و اجماع.

1) تجوید و ترتیل ــ شیوا خوانی، درست‏خوانی ــ تا برسد به تغنّی و صوت و لحن و خوشخوانی قرآن، و وقف و ابتدا؛ 2) تاریخ قرآن (شناخت وحی، کتابت قرآن و جمع و تدوین آن و مسئله بررسی نام سوره‏ها و حد ــ آغاز و انجام آیه‏ها ــ و یا اعراب القرآن، رسم‏الخط قرآنی که توقیفی و لایتغیر است و اشکالات املایی [مخالفة‏الرسم [باید عینا و ابدالدهر در قرآن باقی بماند، یا نه؟ تا برسد به چاپ قرآن و هنرهای مصحف‏آرایی و خط و خوشنویسی قرآن)؛ 3) شناخت مکی و مدنی و معیارهای آن؛ 4) علم اسباب النزول / شأن نزول ــ که از علوم صددرصد نقلی قرآنی است و فقط فحص و ژرفکاوی در منابع تفسیر و حدیث و آیات الاحکام نشان می‏دهد که آیا آیه یا آیات یا حتی سوره‏ای شأن نزول خاصی داشته است یا نه؛ و حتی راسخان در علم، که احتراما شاخص‏ترین مصادیق آن، یعنی چهارده معصوم (ع) را از شمول این سخن خارج می‏سازیم، نمی‏توانند به رأی و قوه استنباط قائل شوند که چه سؤال / مسئله یا رویدادی باعث نزول کدام بخش از وحی شده است)؛ 5) قرائت قرآن و مسئله اختلاف قراآت؛ 6) غریب‏القرآن یا واژگان پژوهی و معرفت وجوه و نظائر؛ نیز شناخت لغات دخیل (وام ـ واژه‏های / لغاتی که عربی اصیل نیست و معرب شده و در قرآن به کار رفته است که کلاً در حدود 250 واژه است، و از این میان در حدود 50 واژه فارسی [اعم از فارسی میانه / باستان / پهلوی / اوستایی]؛ 7) علم تفسیر و تأویل؛ 8) شناخت محکم و متشابه ؛ 9) علم ناسخ و منسوخ که درست مانند علم اسباب نزول، تماما عمل نقلی است. یعنی هیچ قرآن‏پژوه /شناسی نمی‏تواند استنباطا و اجتهادا ادعا کند که آیه‏ای ناسخ یا منسوخ است. راه پی بردن به ناسخ و منسوخ فقط فحص و ژرفکاوی منابع معتبر و هرچه کهن‏تر است؛ 10) اعجاز قرآن. به‏ویژه بررسی مسئله اعجاز زبانی ـ ادبی قرآن که بررسی ساختار زبان و بیان قرآن کریم را از نظر علوم بلاغی ـ معانی، بیان و بدیع و سایر مباحث و مسائل نقد ادبی و زبان‏شناسی در بر دارد نیز بررسی افضل (نیک‏تر) و فاضل (نیک) در میان آیات قرآنی که بعضی از بزرگان مانند غزالی و سیوطی به آن قائل‏اند. و شاعری گفته است: «کی بود تبت یدا مانند یا ارض ابلعی»؛ 11) امثال قرآن؛ 12) قصص قرآن [که اعم / گسترده‏تر از قصص الانبیاء = داستان‏های پیامبران [است؛ 13) اَعلام قرآن [که شامل «مبهمات قرآن» هم هست. مراد از مبهمات، اعلام تاریخی یا جغرافیایی است که در قرآن اسم و اشاره و صفتی غیرصریح و بدون تعیین مصداق برای آن‏ها آمده است. مانند مَن عندَه علُم الکتاب که اغلب مفسران برآنند که مراد از او آصف بن برخیا، وزیر و مشاور فرهیخته سلیمان نبی (ع) بوده است. یا فی‏المثل امرأَة فرعون، آسیه است و مؤمن بوده، یا مراد از بحر در داستان موسی (ع) و فرعون و بنی‏اسرائیل، بحراحمر (دریای سرخ) است یا مراد از «مؤتفکات» شهرستان‏های قوم لوط (احتمالاً سودوم و گومورا) بوده است و نظایر این؛ 14) خواص القرآن / فضائل القرآن درباره اهمیت قدسی و معنوی والای بی‏همتای سوره‏ها و آیه‏های قرآن کریم و نیز تأثیرات گوناگون شگرف آن از جمله حفظ و شفابخشی و دفع امراض جسمی و روحی و ثواب قرائت هر سوره و بعضی آیات نظیر آیة‏الکرسی، یا آیه وان یکاد ــ برای دفع چشم زخم ــ و غیره؛ 15) رسم‏الخط قرآن.
رسم‏الخطی که امروزه مصحف رسمی جهان اسلامی، یعنی مصحف المدینه به آن نوشته می‏شود معروف به «الرسم العثمانی» است. بعضی از مردم ممکن است تصور کنند مراد از رسم یا رسم‏الخط عثمانی، یعنی خط عثمان طه خوشنویس هنرمند سوری که بر مبنای مصحف طبع قاهره و مصحف طبع شام / سوریه که این یک را خود او نوشته بود. حال آن که مراد از عثمانی، نسبت و انتساب به عثمان بن عفّان خلیفه سوم راشدین است که در عهد او و به درخواست او به اغلب و اقرب احتمال و طبق اکثر اقوال در سال‏های بین 23 تا 26 ه . ق که سال‏های آغازین خلاقتش بود، هیئتی به سرپرستی زیدبن ثابت قرآن را که در عهد رسول‏الله(ص) کاملاً / کُلاًّ مکتوب اما نامدوّن بود، مدون کردند و پنج ـ شش نسخه همسان با خط کوفی و خط نسخ اولیه [= مائل] که در آن زمان‏ها در عربستان رایج بود، و نقطه و نشان حرکت و اعراب نداشت نوشتند و آن‏ها را «مصاحف امام» [یعنی اصلی و سرمشق] نامیدند. باری، بعضی از فقهای بزرگ و رؤسای مذاهب چهارگانه ـ پنچگانه اسلامی نظر داده‏اند که رسم الخط قرآنی به همان صورت که از همان دهه سوم قرن اول هجری به تواتر و تعدّد بازنویس شده، لایتغیر است ولی در بعضی سرزمین‏های اسلامی از جمله ایران یا مغرب جهان اسلام رسم‏الخط‏های دیگر هم رایج بوده است. زیرا رسم عثمانی دشوار خوان است؛ 16) ترجمه قرآن؛ 17) قرآن پژوهی. با این توضیح که فقره آخر، خود مجموعه‏ای از علم و معارف و به‏ویژه بحث از فرهنگ‏آفرینی قرآن است، و برخلاف 16 فقره اول که همه یا بیشتر «درون متنی» هستند، این یکی «برون‏متنی» است یعنی هر آنچه تحقیق و تتبع و بحث و فحص که درباره شأنی از شئون قرآن یا قرآنی باشد. فی‏المثل خوشنویسی قرآن، یا آرایش مصحف، با تذهیب و تشعیر و سایر هنرهایی که در تمدن اسلامی، به‏ویژه در میهن اسلامی‏مان رواج و اوجی شامخ داشته است و دارد. و تدوین قرآن‏های غیرکتابی، یعنی فی‏المثل قرآن مکتوب / تراشیده از چوب (معرّق) و قرآن منسوج / بافتنی، یا کنده‏کاری شده بر فلزات، یا نگاشته بر چرم و نرم‏افزارهای قرآنی و کاست‏های خوش خوانده و نظیر آن‏ها.
حال با این مقدمه به اصل مطلب و مطلب اصلی مراد در این مقاله می‏پردازیم. با آن که همه یا بعضی از آنچه گفتیم برای اهل فن توضیح واضحات یا تکرار مکررت بود، مطمئن باشید در هیچ منبعی این گونه علوم قرآنی توضیح داده نشده است. کتاب حاضر که موضوع معرفی و کمابیش نقد است، در زمینه هیچ‏یک از علوم شانزده‏گانه نیست اما به آن‏ها ربط غیرمستقیم دارد. و این شأن هر کتاب‏شناسی است. آری این اثر جزو مقوله هفدهم یعنی قرآن‏پژوهی است. اثری است مرجع و معرفی‏کننده مشخصات کتاب‏شناختی 9500 کتاب چاپی که یا در زمینه علوم قرآنی است، یا قرآن‏پژوهی و وجه مشترک همه این است که به هر حال همه راجع به قرآن و دارای ربطی کم یا بیش یا «قرآن شناخت»اند.

1) معجم مصنفات القرآن الکریم، تدوین علی شوّاخ، این اثر مرجع فهرست آثاری است که درباره قرآن کریم از قرن اول تا سال 1403 ق نوشته شده است، و به یکسان آثار خطی و چاپی را در بر دارد (خرمشاهی 1377: 692-687).
2) معجم الدراسات القرآنیة، قسم المقالات، تألیف عبدالجبّار الرفاعی. قم، مرکز فرهنگ و معارف قرآنی 1372. (دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی 1377).
3) معجم‏الدراسات القرآنیة عندالشیعه الامایته، اثر سید عامر آل حلو. بیروت، دارالموسم للاعلام، 1411 ق / 1991 م (همان).
4) معجم الدراسات القرآنیة، اثر خانم دکتر ابتسام مرهون الصفّار. هم نسخه‏های خطی، هم آثار چاپی را معرفی می‏کند. عراق، دانشگاه موصل، 1984 م (همان).
5) فهرست نسخه‏های خطی فارسی،نگارش استاد احمد منزوی. جلد اول آن 1151 نسخه خطی را که در زمینه قرآن‏پژوهی است معرفی می‏کند. تهران، مؤسسه فرهنگی منطقه‏ییِ، 1348 (همان).
6. فهرس مخطوطات داراللکتب الظاهریة. وضع و تدوین صلاح محمد الخیمی. همه کتاب‏ها ــ که در 3 جلد معرفی شده‏اند ــ به صورت نسخه خطی، محفوظ در کتابخانه ظاهریه دمشق‏اند (همان).
7) فهرست موضوعی نسخه‏های خطی عربی کتابخانه‏های جمهوری اسلامی ایران و تاریخ علوم و تراجم دانشمندان اسلامی. تدوین دکتر محمد باقر حجتی که جلد اول آن به معرفی نسخه‏های مربوط به قرائت و تجوید است و جلدهای بعد به سایر علوم قرآنی می‏پردازد جلد اول، سروش، با همکاری سازمان مدارک فرهنگی، 1370 ــ (همان).
8) «کتاب‏شناسی قرآن و اهل بیت علیهم السلام» نوشته محمدعلی هاشم‏زاده، در دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی، ج 2 / 1829-1837 (شامل 139 مدخل).
9) کتاب‏شناسی قرآن و علوم قرآنی، تألیف صدیقه سلطانی‏فر و مریم حکیم سیما. تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370 (همان).
10) «کتاب‏شناسی کتاب‏شناسی‏های قرآنی.» تألیف محمدعلی هاشم‏زاده، در دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی، ج 2/1844-1852 [شامل 108 مدخل]
11) فهرست کتاب‏های علوم و معارف قرآنی (چاپ شده به زبان‏های لاتین) 1995-2001 . تهیه و تنظیم دبیرخانه نهمین نمایشگاه بین‏المللی قرآن کریم. رشت. کتاب مبین، 1380.
12. The Holy Koran, in the Library of Congress. A bibliogrphy Compiled by Fawzi M. Tadros . Washingtiom, L. C. , 1993.
این اثر، کتاب‏شناسی کتاب‏های قرآنی / قرآن‏پژوهانه موجود در کتابخانه کنگره آمریکاست (به هر زبان) و جمعا 3138 مدخل دارد. با فهرست اعلام و عناوین.
13) کتاب‏شناسی مطالعات قرآنی به زبان‏های اروپایی (1700-1995 م). به کوشش مرتضی کریمی نیا، تهران، مرکز مطالعات فرهنگی ـ بین‏المللی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1380.
14) کتاب‏شناسی توصیفی کتاب‏شناسی‏های قرآنی، تألیف حجة‏الاسلام هادی ربّانی. صورت اولیه این کتاب‏شناسیِ کتاب‏شناسی‏ها در گنجینه شهاب [یادنامه شادروان آیت‏الله العظمی مرعشی [با یکصد عنوان به چاپ رسیده است. سپس از آن به بعد گسترش یافته و کامل‏تر شده است و از 200 کتاب‏شناسی، پایان نامه، مقاله نامه، نرم‏افزار، فهرست‏های نسخه‏های خطی و گزارش کتابخانه‏های تخصصی فراهم شده و زیر چاپ است، همه قرآن‏پژوهان را به کار می‏آید. (اطلاعات شخصی که مسئولان محترم دارالحدیث قم و مؤلف فرزانه حجة‏الاسلام هادی ربانی در اختیار نگارنده این سطور گذارده‏اند.)

کتاب‏شناسی جهانی قرآن کریم، شامل [معرفی و توصیف [9500 عنوان کتاب درباره علوم و معارف قرآنی، به زبان‏های عربی، فارسی، اردو، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی، و... پس عملاً این 9500 عنوان، و بیشتر، عملاً [دست‏کم] به سه زبان اروپایی / غربی و سه زبان شرقی / اسلامی در این کتاب‏شناسی، درج شده است. اینک بعضی از ویژگی‏های این اثر را با استفاده از راهنمای استفاده‏کنندگان و فهرست مندرجات و متن و فهرست‏های آن، معرفی می‏کنیم:
الف) کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش اول، که بخش عمده کتاب است. کلّیه آثاری که مستقیما با قرآن و یا یکی از شاخه‏های علوم قرآنی مرتبط بوده، به شکل موضوعی معرفی شده‏اند؛
ب) بخش دوم شامل آثاری است که درباره موضوعات و معارف قرآنی نگارش یافته است که در ضمن 17 شاخه، از اخلاق تا هنر، مرتب شده‏اند. اینک فهرستی از سر عنوان‏های اصلی و سپس 17 شاخه فرعی آن.
بخش اول: قرآن و علوم قرآنی (اطلاع‏رسانی، کلیات،پرسش‏ها و پاسخ‏ها، راهنمای آموزشی، فرهنگنامه‏ها و معجم‏ها، کتابنامه‏ها، مجموعه‏ها، مسابقات قرآنی، معماها، نسخ خطّی، واژه‏نامه‏ها، ــ اعراب القرآن، اعلام، اوصاف و اسامی (کلیات، اسلوب ادبی و بیانی، اعجاز، کلیات، اعجاز ادبی، اعجاز عددی، اعجاز علمی، اوصاف خاص، تأثیر، فضایل) ـ تاریخ (کلیات، اسباب نزول، تحریف‏ناپذیری قرآن، جمع و تدوین قرآن، رسم‏الخط قرآن، نزول قرآن) ـ ترجمه (کلیات، ترجمه سوره‏ها، ترجمه اردو، ترجمه اروپایی، کلیات، ترجمه آلمانی، ترجمه اسپانیولی، ترجمه انگلیسی، ترجمه ایتالیایی، ترجمه فرانسوی، ترجمه‏های فارسی، ترجمه‏های منظوم، ترجمه به زبان‏های دیگر) ــ تفسیر و مفسران (تأویل، تفاسیر، کلیات، تفاسیر آیه‏ای، حروف مقطعه، مبهمات، متشابهات، دیگر آیات، تفاسیر ترتیب فعلی، تفاسیر اخلاقی، تفاسیر ادبی، تفاسیر اهل سنت، تفاسیر جزئی، تفاسیر روایی، تفاسیر شیعه، تفاسیر صوفیه، تفاسیر عرفانی، تفاسیر فقهی، دیگر تفاسیر، تفاسیر سوره‏ها، تفاسیر موضوعی، گزیده‏های تفاسیر، دیگر تفاسیر، تفسیر (علم)، کلیات، روش‏شناسی، گرایش و مکاتب تفسیری، مفسران) ــ تقسیمات (تقسیمات شکلی، تقسیمات محتوایی) ــ تلاوت (آداب و فضایل، تجوید) ــ حفظ، ــ قرآن‏پژوهی، قرائات و قرّاء، ــ قصص (کلیات، قصص انبیاء، دیگر قصص) ــ متن قرآن، ــ منابع جامع قرآنی، ــ نسخ، وحی.
بخش دوم: معارف قرآنی: 1) اخلاق (کلیات، اخلاق عملی، رذایل اخلاقی، فضایل اخلاقی، مواعظ اخلاقی)؛ 2) ادبیات (کلیات، ادبیات داستانی، ادیبان و شاعران، زبان‏شناسی و نقد ادبی، شعر، صرف‏ونحو، علوم بلاغی، لغت)؛ 3) اقتصاد و بازرگانی؛ 4) تاریخ و جغرافی (کلیات، پیش از اسلام، صدر اسلام، مناطق و کشورها)؛ 5) جامعه‏شناسی (کلیات، اقشار و طبقات، زنان، دیگر طبقات، تحولات اجتماعی، تمدن، جامعه، جامعه‏شناسی ارتباطات، رفتار اجتماعی، زندگی اجتماعی)؛ 6) حدیث (کلیات، احادیث خاص، دعاها، مجموعه‏های حدیثی)؛ 7) حقوق؛ 8) روان‏شناسی و علوم تربیتی (کلیات، بیماری‏های روانی، علوم تربیتی، گروه‏های سنی)؛ 9) شخصیت‏شناسی عمومی (اهل بیت (ـ ع ـ)، ائمه، امام حسین (ع)، امام علی (ع)، امام مهدی (عج)، فاطمه زهرا (س)، فضایل و مقامات، پیامبر اسلام (ص)، صحابه، دیگر شخصیت‏ها)؛ 10) عرفان و تصوف؛ 11) علوم سیاسی، 12) علوم طبیعی و ریاضی (بهداشت و پزشکی، زمین‏شناسی، زیست‏شناسی، ستاره‏شناسی، فیزیک، محیط زیست، علوم غریبه، دیگر علوم)؛ 13) فقه و اصول (کلیات، اصول فقه، جزائیات، عبادات، کلیات، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، حج و عمره، خمس و زکات، روزه، نماز و طهارت، گزیده‏های احکام، معاملات، ازدواج، معاملات دیگر) 14) فلسفه و منطق؛ 15) کلام (کلیات، آخرت، انسان‏شناسی، جهان هستی، خداشناسی، دین‏شناسی، کلیات، اسلام، مسیحیت، راهنماشناسی، امام‏شناسی، پیامبرشناسی، فرقه‏شناسی، کلام جدید، معارف اسلامی)؛ 16) مرجع؛ 17) هنر.

گفتنی است که این مرجع در چهار مجلد به قطع رحلی و سه ستونی (با حروف ریز و درعین حال متناسب) است. جلد چهارم تماما اختصاص به فهرست‏ها دارد از این قرار:
ــ فهرستواره عناوین؛
ــ فهرستواره پدیدآورندگان؛
ــ فهرستواره ناشران؛
ــ فهرستواره الفبایی موضوعات؛
ــ فهرستواره سلسله مراتبی موضوعات؛
ــ فهرستواره عناوین به لاتین؛
ــ فهرستواره کد دیویی؛
ــ فهرستواره کد کنگره؛
ــ فهرستواره نرم‏افزارهای قرآنی؛
ــ نمودارها.

تقسیم‏بندی بدنه اصلی کتاب به صورت موضوعی است [که سرعنوان‏های چندین و چندگانه آن‏ها را پیشتر به میان آوردیم]. هر واحد اطلاعاتی [یعنی هر قلم از آثار قرآنی یا درباره قرآن که تعداد آن‏ها 9443 فقره، در بیش از 6 زبان است، و این عدد را برای آن که سرراست باشد 9500 یاد کرده‏اند] که با شماره پیاپی مشخص می‏شود، شامل سه قسمت اصلی است:
1) مأخذشناسی = بیان مشخصات کتاب‏شناسی اثر، بعد از آوردن نام پدیدآورنده و تاریخ تولد (و گاه همراه با تاریخ وفات) یک حرف اختصاری: ع = عربی، E = انگلیسی، F = فرانسوی، D = آلمانی، U = اردو برای فارسی هم که از عنوان معلوم می‏شود حرف اختصاری [فی‏المثل: ف [در نظر گرفته نشده و طبعا ضرورت هم نداشته است. به تعبیر دیگر و دقیق‏تر و کامل‏تر مأخذشناسی هر منبع شامل هفت قسمت است: پدیدآورنده، عنوان، مشخصات، ارتباطات محتوایی، کُدها و ملاحظات، درج مدخل‏ها بر اساس حروف الفبای نام پدیدآورنده و پس از آن مطابق ترتیب الفبایی «عنوان» شکل گرفته است.
منظور از «پدیدآورنده»: نویسنده، مترجم، ناقد / توصیف‏کننده، مناظره‏کننده، مصاحبه‏شونده، محشّی [حاشیه‏نویس] و شارح، کوشنده [که با عبارت به کوشش / اهتمام / زیر نظر / به همت و نظایر آن در روی جلد یا صفحه عنوان می‏آید البته از نظر کتابداری و کتاب‏شناسی، مهم‏ترین صفحه که مبنا و مستند اطلاعات کتاب‏شناختی است، صفحه عنوان، و پشت آن (امروزه معروف به صفحه شناسنامه / حقوق) است و روی جلد در درجه بعدی اهمیت است.] همچنین مصحح و محقق، خلاصه‏کننده، بازنویس / تحریرکننده، تهیه و تنظیم‏کننده، ناظم، مستدرک (استدراک‏کننده) است. از این میان، چهار شخصیت که دارای نقش اصلی‏اند: نویسنده، ناقد و توصیف‏کننده، مناظره‏کننده، مصاحبه‏شونده و «به کوشش» [= کوششگر، در موارد خاص [در سرشناسه / مدخل اصلی ذکر شده‏اند. از بقیه پدیدآورندگان که در حقیقت کمک پدیدآورنده به حساب می‏آیند، پس از عنوان یاد می‏شوند. همچنین اگر هر یک از پدیدآورندگان دارای همکار باشند، نام او پس از عنوان می‏آید. کلیه نام‏ها بر اساس بانک مستند مشاهیر «پارسا» مستندسازی شده‏اند. [مراد از پارسا: «پایگاه اطلاع‏رسانی سراسری اسلامی»، و مراد از مستندسازی، یعنی درستی‏آزمایی و تحقیق کافی در مورد صحت شکل نام مدخل اصلی (سرشناسه) یا حتی شناسه‏های فرعی و مدخل‏های وارده در فهرست‏ها، با مراجعه به منابع زندگینامه‏ای و مرجع‏های نظیر آن، فی‏المثل راهنمای ناشران و غیره].
مشخصات اثر: [در اکثر موارد که آثار به هیئت عادی باشند، ابتدا مؤلف به صورت سرشناسه می‏آید، سپس عنوان اما در دیگر موارد] پس از ذکر کمک پدیدآورندگان، مشخصات کتاب‏شناختی یک اثر ذکر می‏شود، که شامل تعداد و شماره جلد، محل نشر، ناشر، تعداد صفحه، زبان، شمارگان (تیراژ)، قطع، نوع جلد و بهای آن است. آن گاه نوبت به فهارس، منابع، کتابنامه، عکس، نمودار و... می‏رسد. پس از اتمام این مشخصات، چنانچه منبعی دارای مقدمه یا ضمیمه باشد، ذکر می‏شود و در پایان، محل نگهداری [در بیشتر موارد نام کتابخانه، یا بایگانی اسناد، و نظایر آن] منابع آمده است. مواردی که محل نگهداری ثبت نشده، یا با عنوان آرشیو آمده، به این معناست که این منابع از کتابخانه‏های شخصی، نمایشگاه‏ها و مانند آن برگه‏برداری شده و محل قابل مراجعه عموم، برای منبع نمی‏توانسته یاد شود.
ارتباطات محتوایی: عنوان اصلی متن اصلی در ترجمه یا متن نقد شده یا شرح یا ردّ شده و... در این قسمت ذکر می‏شود. البته هرگاه عنوان اصلی به نحوی در میان محتویات مشخصات کتاب‏شناختی آمده باشد، برای پرهیز از تکرار، دیگر عنوان اصلی آورده نشده است. همچنین مدخل‏های وابسته، هر یک از منابع (در صورتِ آمدن در این کتاب) با عنوان: آثار پیرامون این اثر، مشخص شده‏اند.
کُدها: پس از آوردن اطلاعات کتاب‏شناختی، در صورتی که اثر دارای «شابک» (= شماره استاندارد بین‏الملی کتاب)، کُد دیویی و کنگره باشد ــ در مواردی که در فهرست فیپا موجود بوده است ــ ذکر می‏شود. این کُدها هر گاه که اشتباه / اشتباهاتی داشته‏اند، اصلاح شده است. در پایان کُد پارسا می‏آید. کُد پارسا شماره‏ای است که از طریق آن می‏توان به اطلاعات آن اثر برروی شبکه اینترنت دسترسی پیدا کرد. در ابتدای این کُد B (نماد کتاب) و S (نماد مجموعه مقالات) است.
ملاحظات: هر نکته خاصی که ذکر آن درباره یک اثر لازم است، در ملاحظات (که در ابتدای آن علامت نمادین یک عینک کوچک آمده) بیان شده است.
نمایه‏های موضوعی: کلیه منابعی که فرایند مأخذشناسی در مورد آن‏ها انجام پذیرفته، با استفاده از زبان کنترل شده نمایه‏سازی شده‏اند.
چکیده‏نویسی: متونی که از ویژگی پژوهشی و علمی بالاتری برخوردار بوده‏اند چکیده‏نویسی (نوشتن خلاصه‏ای بس کوتاه از مباحث هر اثر) شده‏اند. در مجموع برای بیش از 40 درصد منابع / مدخل‏ها چکیده شده است. مقصود از چکیده‏نویسی آن است که یافته‏های مهم یک اثر، به اختصار اما حتی‏الامکان کامل، برای صرفه‏جویی در وقت و دادن اطلاعات بیشتر در اختیار پژوهشگر قرار بگیرد. چکیده چند گونه است، توصیفی، انتقادی، یا فقط آوردن تعدادی کلمه / مفهوم کلیدی از مباحث اصلی اثر. چکیده‏های این مرجع عمدتا از نوع توصیفی و توصیفی ـ تشریحی است. و نیاز و ضرورتی ندارد که انتقادی باشد. میانگین کلمات چکیده، در حدود 250 کلمه و به ندرت از این میزان تجاوز می‏کند. همچنین تمام موضوعات مهمی که به صورت جانبی در متن اثر مورد بحث قرار گرفته‏اند، از طریق کلید واژه (keyword)معرفی شده‏اند.
فهرستواره‏ها: در پایان، یعنی در سراسر جلد چهارم چندین فهرستواره که پیش‏تر آن‏ها را نام بردیم به صورت الفبایی عرضه شده است. کُدهای دیویی و کنگره نیز جزو همین فهرستواره‏هاست تا برای کتابخانه‏ها و مراکز آموزشی / فرهنگی به کار آید، و در مجموع به کارایی اثر بیفزاید.
چند نکته مهم که بیان آن ضرورت دارد: الف) در پایان کتاب نمودارهای متعددی که بیانگر جوانب مختلف آثار قرآنی است آمده است؛ ب) پژوهشگران کوشای این مرجع ماندگار ادعای استقصای تام ندارند؛ ج) کوشش شده که آثار، نه از روی مرجع‏های دیگر، بلکه بی‏فاصله و با پژوهش میدانی و کتابخانه‏ای (با بررسی آثار قرآنی و قرآن‏پژوهانه 40 کتابخانه که اغلب تخصصی و با مجموعه اسلامی ـ قرآنی بوده‏اند) معرفی شود؛ د) در این مرجع، نسخه‏های خطی معرفی نشده‏اند؛ ه) نسخه‏ها و چاپ‏های مختلف خود قرآن و عمَّ جزءها و گزیده آیات، معرفی نشده‏اند. مگر در مواردی که دارای ویژگی درخور توجهی بوده‏اند.
این مرجع بزرگ: کتاب‏شناسی جهانی قرآن کریم: با اوصافی که از آن، به اختصار به عمل آمد زیر نظر جناب استاد احمد مسجد جامعی فراهم آمده که در طی دو دهه اخیر خدمات گسترده‏ای به قرآن‏پژوهی در کشورمان و حتی در جهان اسلام انجام داده‏اند، که برگزاری نمایشگاه‏های بین‏المللی قرآنی که خود منشأ خدمات و برکات بسیاری است، از ابتکارات و اهتمام‏های ایشان است، و همین اثر هم به مناسبت یازدهمین نمایشگاه بین‏المللی قرآن کریم از سوی خانه کتاب قم در سال 1382 (نوروز 1383) منتشر شده است. دست‏اندرکاران عبارت‏اند از سرویراستار: محمد سمیعی، مدیر پژوهشی: محمد رصافی، گروه نظارت: محمد مرادی و محمدجعفر علمی، گروه ویرایش: محمد رصافی با همکاری رضا مصطفی‏لو و گروه کتاب‏شناسی (11 نفر)، گروه چکیده‏نویسی (12 نفر) و 6 گروه دیگر (با بیش از 15 همکار) دیگر که از این که مجال این مقال اجازه نمی‏دهد که با احترام و تقدیر سزاوار و تحسین شایسته از یکایک آنان نام ببرم شرمنده‏ام، ولی به عنوان یک خادم قرآن و قرآن‏پژوه پیر از این بزرگواران ــ که به قول حافظ «رأی پیر و بخت جوان» دارند، صمیمانه سپاسگزارم که یکی از مهم‏ترین ابزارهای علمی پژوهش‏های قرآنی را به قرآن‏پژوهان کشورمان ــ و بلکه جهان اسلام و اسلام‏پژوهی ــ اهدا کرده‏اند. اجرشان در نزد صاحب قرآن، موفور وسعیشان مشکور باد.
فحوای سخن این عزیزان گویی همان است که این بنده وقتی با همکاری 17 جوان قرآن‏پژوه، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی را در دو جلد کلان، مشتمل بر 3600 مقاله، تألیف و جمع و تدوین و طبع و نشر کردم، در مقدمه آوردم که «کمال ادعای ما این است که ادعای کمال نداریم.» در کارهای بزرگ، چه در ایران، چه در جهان، کژی‏ها و کاستی‏های ریز و درشت هم امکان و هم احتمال بروز دارد. و رخداد آن‏ها از ارج اثر و اجر صاحبان اثر نمی‏کاهد. حق بازنگری و ویرایش مجدد و مستمر و تهذیب برای چاپ‏های بعدی، محفوظ است. بنده در مراجعات مکرر خود به این مرجع بزرگ، به اشکالات کوچکی، ولو چند و چندین مورد، برخوردم. نظیر این که محمد غزالی معاصر با ابوحامد محمد غزالی (450-505 ق) اشتباه شده و کتاب معروف ابوحامد، یعنی جواهرالقرآن به غزالی معاصر نسبت داده شده، یک لحظه ناراحت شدم. اما تماشای دل‏انگیز دریای مواج و مروارید خیز این همه اطلاعات، با یک قطره کدر، مکدّر نمی‏شود. چند فقره یادداشت‏های انتقادی خود را، نظر به پرهیز از اطاله کلام، و از بیم آن که از قول حافظ نگویند: «کمال سر محبت ببین نه نقص گناه / که هر که بی‏هنر افتد نظر به عیب کند»، برایشان ارسال خواهم کرد. با درود و بدرود و عرضه بسی آفرین و دست مریزاد به این جمع فرهیخته از معماران این بنای استوار و مرجع ماندگار.

خرمشاهی، بهاءالدین، (1377)، قرآن‏پژوهی (شامل هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، چ سوم، تهران، نشر ناهید.
دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهی (1377) به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، نشر ناهید و «دوستان».